PPF – सार्वजनिक भविष्य निर्वाह निधी: फायदे, नियम, आणि गुंतवणुकीचे Best No. 1 Guide

PPF खात्याचे फायदे, गुंतवणुकीचे नियम आणि पैसे काढण्याची प्रक्रिया समजून घ्या. Public Provident Fund – सार्वजनिक भविष्य निर्वाह निधी तुमच्या भविष्यासाठी का महत्त्वाचा आहे ते जाणून घ्या.

I. प्रस्तावना

सार्वजनिक भविष्य निर्वाह निधी (Public Provident Fund – PPF) ही भारत सरकारने सुरू केलेली एक अत्यंत लोकप्रिय, दीर्घकालीन बचत आणि गुंतवणूक योजना आहे. ही योजना कमी जोखमीसह सुरक्षित गुंतवणुकीचा पर्याय देते आणि व्यक्तींना निवृत्तीसाठी किंवा इतर दीर्घकालीन आर्थिक उद्दिष्टांसाठी निधी जमा करण्यास मदत करते. पीपीएफ हे ‘EEE’ (Exempt-Exempt-Exempt) श्रेणीतील गुंतवणुकीपैकी एक आहे, याचा अर्थ या योजनेत गुंतवलेली रक्कम, त्यावर मिळणारे व्याज आणि मुदतपूर्तीनंतर मिळणारी संपूर्ण रक्कम या तिन्हीवर कोणताही कर लागत नाही. या योजनेचा मुख्य उद्देश लोकांना शिस्तबद्ध बचत करण्यास प्रोत्साहन देणे आणि त्यांना दीर्घकालीन आर्थिक उद्दिष्टे पूर्ण करण्यास मदत करणे आहे.

पीपीएफमध्ये गुंतवणूक का करावी?

पीपीएफमध्ये गुंतवणूक करणे हे अनेक कारणांमुळे फायदेशीर ठरते. यातील काही महत्त्वाचे लाभ खालीलप्रमाणे आहेत:

सुरक्षितता: पीपीएफ योजना भारत सरकारचे पाठबळ असलेली असल्यामुळे, यात गुंतवलेल्या पैशांना उच्च दर्जाची सुरक्षितता मिळते. बाजारातील चढ-उतारांशी संबंधित जोखीम यामुळे कमी होते, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना मानसिक शांती मिळते. जी व्यक्ती आपल्या गुंतवणुकीत कोणतीही जोखीम घेऊ इच्छित नाही आणि आपल्या मूळ भांडवलाचे संरक्षण करू इच्छिते, तिच्यासाठी पीपीएफ हा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ ठरतो. ही योजना केवळ एक गुंतवणूक पर्याय नाही, तर आर्थिक स्थैर्य आणि सुरक्षित भविष्यासाठी एक महत्त्वाचे साधन आहे.

आकर्षक व्याजदर: पीपीएफ आकर्षक व्याजदर प्रदान करते, जो सध्या ७.१% प्रति वर्ष (आर्थिक वर्ष २०२४-२५ च्या चौथ्या तिमाहीनुसार) आहे. हा व्याजदर सरकारद्वारे तिमाही आधारावर निर्धारित केला जातो आणि वार्षिक चक्रवाढ होतो. जरी हा व्याजदर निश्चित नसला तरी, तो इतर अनेक पारंपरिक बचत साधनांपेक्षा चांगला असतो आणि सरकारी पाठबळामुळे सुरक्षित असतो.

कर लाभ: पीपीएफमध्ये केलेल्या गुंतवणुकीवर आयकर कायद्याच्या कलम ८०सी (Section 80C) अंतर्गत वर्षाला १.५ लाख रुपयांपर्यंत कर सवलत मिळते. याशिवाय, पीपीएफला ‘EEE’ दर्जा मिळाल्यामुळे, गुंतवलेली रक्कम, मिळणारे व्याज आणि मुदतपूर्तीनंतर मिळणारी संपूर्ण रक्कम करमुक्त असते. हा तिहेरी कर लाभ पीपीएफला कर-बचतीसाठी एक अत्यंत प्रभावी साधन बनवतो, विशेषतः उच्च कर श्रेणीतील व्यक्तींसाठी. यामुळे दीर्घकाळात जमा होणारा निधी करामुळे कमी होत नाही, ज्यामुळे अधिक मोठी रक्कम हाती येते.

दीर्घकालीन उद्दिष्टे: पीपीएफचा मूळ कालावधी १५ वर्षांचा असतो आणि तो ५ वर्षांच्या ब्लॉकमध्ये वाढवता येतो. यामुळे बचतीबाबत शिस्तबद्ध आणि संयमी धोरण स्वीकारण्यास प्रोत्साहन मिळते. निवृत्ती नियोजन, मुलांचे शिक्षण किंवा इतर मोठ्या आर्थिक उद्दिष्टांसाठी निधी जमा करण्यासाठी ही योजना आदर्श आहे.

II. पीपीएफ खात्याची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि फायदे

पीपीएफ खाते हे भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी एक महत्त्वाचे साधन आहे, जे अनेक वैशिष्ट्ये आणि फायदे देते.

1. दीर्घकालीन गुंतवणूक आणि सुरक्षितता

पीपीएफची मूळ मुदत १५ वर्षांची असते. ही मुदत पूर्ण झाल्यानंतर, खातेधारक ते ५ वर्षांच्या ब्लॉकमध्ये (प्रत्येक वेळी ५ वर्षांसाठी) कितीही वेळा वाढवू शकतात. ही दीर्घकालीन मुदत गुंतवणूकदारांना शिस्तबद्ध बचत करण्यास आणि संयमाने निधी जमा करण्यास प्रोत्साहन देते. ही योजना भारत सरकारद्वारे समर्थित असल्याने, तुमच्या गुंतवणुकीची सुरक्षा सर्वोच्च असते आणि बाजारातील जोखमीपासून ती अलिप्त राहते. विशेष म्हणजे, पीपीएफ खात्यातील निधी न्यायालयाच्या आदेशानेही कर्जदारांना देय देण्यासाठी जप्त केला जाऊ शकत नाही, ज्यामुळे ते अत्यंत सुरक्षित बनते.

2. उत्तम व्याजदर आणि कर लाभ

पीपीएफवरील व्याजदर सरकारद्वारे तिमाही आधारावर (प्रत्येक तीन महिन्यांनी) ठरवला जातो. सध्याचा व्याजदर ७.१% प्रति वर्ष (आर्थिक वर्ष २०२४-२५ च्या चौथ्या तिमाहीनुसार) आहे, जो वार्षिक चक्रवाढ होतो. हा व्याजदर तिमाहीत बदलत असला तरी, तो सामान्यतः स्थिर असतो आणि बाजारातील चढ-उतारांवर अवलंबून नसतो, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना स्थिर परतावा मिळतो.

i) 80C अंतर्गत पीपीएफ पात्र आहे का?

होय, पीपीएफमध्ये केलेल्या योगदानावर आयकर कायद्याच्या कलम ८०सी (Section 80C) अंतर्गत वर्षाला १.५ लाख रुपयांपर्यंत कर सवलत मिळते. पीपीएफला ‘EEE’ (Exempt-Exempt-Exempt) दर्जा मिळाल्यामुळे, गुंतवलेली रक्कम, मिळणारे व्याज आणि मुदतपूर्तीनंतर मिळणारी संपूर्ण रक्कम करमुक्त असते. हा तिहेरी कर लाभ पीपीएफला भारतातील सर्वात प्रभावी कर-बचत साधनांपैकी एक बनवतो.

ii) आंशिक पीएफ काढणे करपात्र आहे का?

नाही, पीपीएफमधून केलेले आंशिक किंवा पूर्ण पैसे काढणे आयकर कायद्याच्या कलम ८०सी (Section 80C) अंतर्गत करमुक्त आहे. पीपीएफ ‘EEE’ श्रेणीमध्ये येते, ज्यामुळे यातून मिळणारे सर्व उत्पन्न करमुक्त असते. याचा अर्थ, तुम्ही पीपीएफमधून पैसे काढल्यास त्यावर कोणताही कर लागत नाही, जो या योजनेचा एक मोठा फायदा आहे.

3. गुंतवणुकीची लवचिकता

पीपीएफ खाते उघडण्यासाठी किमान ५०० रुपये वार्षिक जमा करणे आवश्यक आहे. एका आर्थिक वर्षात तुम्ही कमाल १.५ लाख रुपये जमा करू शकता. ही गुंतवणूक एकाच वेळी किंवा वर्षातून १२ हप्त्यांमध्ये केली जाऊ शकते. याशिवाय, तिसऱ्या ते सहाव्या आर्थिक वर्षापर्यंत कर्जाची सुविधा उपलब्ध आहे, तर सातव्या आर्थिक वर्षापासून आंशिक पैसे काढण्याची सोय आहे.

पीपीएफ प्रमुख वैशिष्ट्ये (Key PPF Features)

III. पीपीएफ खाते उघडण्यासाठी पात्रता आणि प्रक्रिया

पीपीएफ खाते उघडण्यासाठी काही विशिष्ट पात्रता निकष आणि प्रक्रिया आहेत, ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे.

1. पीपीएफ खात्यासाठी कोण पात्र आहे?

• भारतीय नागरिक: केवळ भारतातील रहिवासी असलेले भारतीय नागरिक पीपीएफ खाते उघडण्यास पात्र आहेत.
• वय मर्यादा: १८ वर्षांवरील कोणतीही व्यक्ती पीपीएफ खाते उघडू शकते. खाते उघडण्यासाठी कोणतीही वरची वयोमर्यादा नाही.
• अल्पवयीन मुलांसाठी खाते: पालक किंवा कायदेशीर पालक त्यांच्या अल्पवयीन मुलांच्या वतीने पीपीएफ खाते उघडू शकतात. तथापि, एका अल्पवयीन मुलासाठी एकच खाते उघडता येते आणि एकूण ठेवींची मर्यादा १.५ लाख रुपये प्रति वर्ष असते (पालकांच्या स्वतःच्या खात्यासह).
• नोकरी/व्यवसाय: पगारदार तसेच स्वतःचा व्यवसाय करणाऱ्या सर्वांसाठी ही गुंतवणूक खुली आहे. उत्पन्नाची कोणतीही अट नाही.

2. पीपीएफ योजनेसाठी कोण पात्र नाही?

भारतीय सरकारने पीपीएफ योजनेचा उद्देश स्पष्ट ठेवला आहे, त्यामुळे काही विशिष्ट व्यक्ती किंवा संस्थांना नवीन पीपीएफ खाते उघडण्याची परवानगी नाही:

• अनिवासी भारतीय (NRIs): अनिवासी भारतीय (NRIs) नवीन पीपीएफ खाते उघडण्यास पात्र नाहीत. हा नियम २५.०७.२००३ पासून लागू आहे. तथापि, त्यांनी भारतात राहत असताना उघडलेले खाते मुदतपूर्तीपर्यंत (१५ वर्षे) सुरू ठेवता येते, परंतु ते मुदतवाढ (extension) घेऊ शकत नाहीत. हा नियम भारतीय नागरिकांसाठीच या योजनेचा लाभ उपलब्ध ठेवण्याच्या सरकारच्या धोरणाचा भाग आहे.
• हिंदू अविभक्त कुटुंब (HUFs): हिंदू अविभक्त कुटुंब (HUFs) पीपीएफ खाती उघडण्यास पात्र नाहीत. हा नियम १३.०५.२००५ पासून लागू आहे. यापूर्वी उघडलेली खाती मुदतपूर्तीपर्यंत सुरू राहतील, परंतु त्यांना मुदतवाढ घेता येणार नाही.
• दोन खाती: एका व्यक्तीच्या नावावर दोन पीपीएफ खाती उघडता येत नाहीत. जर चुकून दोन खाती उघडली गेली, तर दुसरे खाते अनियमित मानले जाते आणि त्यावर व्याज मिळत नाही, जोपर्यंत ती खाती अर्थ मंत्रालयाच्या परवानगीने एकत्र केली जात नाहीत. हा नियम वार्षिक गुंतवणूक मर्यादेचे उल्लंघन टाळण्यासाठी आहे. एका व्यक्तीला केवळ एकच खाते उघडण्याची परवानगी असल्याने, गुंतवणूकदार त्यांच्या स्वतःच्या नावावर एकापेक्षा जास्त खाती उघडून निर्धारित मर्यादेपेक्षा जास्त गुंतवणूक करू शकत नाहीत. तथापि, अल्पवयीन मुलांसाठी खाते उघडण्याची परवानगी असल्यामुळे, पालक आपल्या कुटुंबासाठी एकूण १.५ लाख रुपयांच्या मर्यादेत बचत करू शकतात.
• संयुक्त खाती: पीपीएफ खाते संयुक्त नावावर (Joint Account) उघडता येत नाही.

3. खाते उघडण्याची प्रक्रिया आणि आवश्यक कागदपत्रे

पीपीएफ खाते उघडण्याची प्रक्रिया सोपी आहे आणि ती पोस्ट ऑफिसमध्ये किंवा अधिकृत बँकांमध्ये (उदा. एसबीआय, पीएनबी, आयसीआयसीआय, एचडीएफसी, ॲक्सिस बँक) पूर्ण करता येते.

• कुठे उघडावे: पीपीएफ खाते कोणत्याही पोस्ट ऑफिसमध्ये किंवा राष्ट्रीयीकृत बँकेत तसेच काही खाजगी बँकांमध्ये उघडता येते.
• प्रक्रिया:
  • जवळच्या पोस्ट ऑफिस किंवा बँकेच्या शाखेला भेट द्या किंवा ऑनलाइन अर्ज फॉर्म डाउनलोड करा.
  • फॉर्म ‘ए’ (Form A) भरा आणि आवश्यक केवायसी (KYC) कागदपत्रे व पासपोर्ट आकाराचा फोटो सादर करा.
  • किमान ५०० रुपये जमा करून खाते उघडा.
  • तुम्हाला पीपीएफ पासबुक मिळेल, ज्यात सर्व व्यवहार नोंदवले जातील.
  • अलीकडील नियमांनुसार, आधार-आधारित बायोमेट्रिक ई-केवायसी प्रमाणीकरण वापरूनही खाते उघडता येते, ज्यामुळे प्रक्रिया पेपरलेस होते.
• आवश्यक कागदपत्रे:
  • ओळखीचा पुरावा (आधार कार्ड, पासपोर्ट, मतदान ओळखपत्र, ड्रायव्हिंग लायसन्स)
  • पॅन कार्ड
  • पत्त्याचा पुरावा (वीज बिल, टेलिफोन बिल, आधार कार्ड, रेशन कार्ड)
  • पासपोर्ट आकाराचे फोटो
  • फॉर्म ‘ए’ (PPF खाते उघडण्याचा फॉर्म)
  • फॉर्म ‘ई’ (नामांकन फॉर्म)
  • अल्पवयीन मुलांसाठी जन्माचा दाखला

4. ६० वर्षांनंतर मी पीपीएफ खाते उघडू शकतो का?

होय, पीपीएफ खाते उघडण्यासाठी कोणतीही वरची वयोमर्यादा नाही. त्यामुळे ६० वर्षांवरील व्यक्तीही पीपीएफ खाते उघडू शकतात आणि या योजनेच्या सुरक्षितता आणि कर लाभांचा फायदा घेऊ शकतात.

IV. पीपीएफ खात्यातील गुंतवणूक नियम

पीपीएफ खात्यात गुंतवणूक करताना काही महत्त्वाचे नियम पाळणे आवश्यक आहे, जेणेकरून तुम्ही या योजनेचा पुरेपूर फायदा घेऊ शकाल.

1. किमान आणि कमाल ठेव मर्यादा

पीपीएफ खाते सक्रिय ठेवण्यासाठी किमान वार्षिक ठेव ५०० रुपये आहे. एका आर्थिक वर्षात पीपीएफ खात्यात जास्तीत जास्त १.५ लाख रुपये जमा करता येतात. ही मर्यादा खातेधारकाच्या स्वतःच्या खात्यात आणि अल्पवयीन मुलांच्या खात्यात केलेल्या एकूण ठेवींसह लागू होते.

मी पीपीएफ खात्यात २ लाख रुपये जमा करू शकतो का?

नाही, तुम्ही पीपीएफ खात्यात एका आर्थिक वर्षात १.५ लाख रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम जमा करू शकत नाही. जर तुम्ही १.५ लाख रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम जमा केली, तर अतिरिक्त रकमेवर व्याज मिळणार नाही आणि ती रक्कम कलम ८० सी अंतर्गत कर सवलतीसाठी पात्र ठरणार नाही. ही अतिरिक्त रक्कम तुम्हाला परत केली जाईल. ही मर्यादा गुंतवणूकदारांना शिस्तबद्ध पद्धतीने बचत करण्यास आणि कर लाभांचा योग्य वापर करण्यास प्रोत्साहित करते.

2. पीपीएफ मासिक भरणे चांगले की वार्षिक?

पीपीएफमध्ये व्याजदर प्रत्येक महिन्याच्या ५ तारखेपासून ते महिन्याच्या शेवटच्या दिवसापर्यंतच्या किमान शिल्लक रकमेवर मोजला जातो. याचा अर्थ असा की, जर तुम्ही ५ तारखेनंतर पैसे जमा केले, तर त्या महिन्यासाठी तुमच्या नवीन जमा केलेल्या रकमेवर व्याज मिळणार नाही.

• वार्षिक गुंतवणूक: जर तुम्ही वार्षिक एकरकमी गुंतवणूक करत असाल, तर ती आर्थिक वर्षाच्या सुरुवातीला, म्हणजे ५ एप्रिलपूर्वी करणे सर्वात फायदेशीर ठरते. यामुळे तुम्हाला संपूर्ण वर्षासाठी जमा केलेल्या रकमेवर व्याज मिळते आणि संभाव्य व्याज नुकसान टाळता येते.
• मासिक गुंतवणूक: जर तुम्ही मासिक हप्त्यांमध्ये गुंतवणूक करत असाल, तर प्रत्येक महिन्याच्या ५ तारखेपूर्वी हप्ता जमा करणे महत्त्वाचे आहे. यामुळे त्या महिन्यासाठी तुमच्या हप्त्यावर व्याज मिळते.

जास्तीत जास्त व्याज मिळवण्यासाठी, वार्षिक एकरकमी गुंतवणूक ५ एप्रिलपूर्वी करणे किंवा मासिक हप्ते प्रत्येक महिन्याच्या ५ तारखेपूर्वी जमा करणे सर्वोत्तम आहे. या साध्या नियमाचे पालन केल्याने दीर्घकाळात तुमच्या एकूण जमा झालेल्या रकमेवर लक्षणीय फरक पडू शकतो.

3. पीपीएफ खात्यात आपण किती वर्षे पैसे जमा करू शकतो?

पीपीएफ खात्याचा मूळ कालावधी १५ वर्षांचा असतो. या कालावधीसाठी तुम्ही पैसे जमा करू शकता. १५ वर्षांनंतर, तुम्ही खाते ५ वर्षांच्या ब्लॉकमध्ये (ब्लॉकमध्ये) कितीही वेळा वाढवू शकता, योगदान देऊन किंवा न देता.

4. जर मी १ वर्ष पीपीएफ भरला नाही तर काय होईल?

जर तुम्ही एका आर्थिक वर्षात किमान ५०० रुपये जमा केले नाहीत, तर तुमचे पीपीएफ खाते ‘निष्क्रिय’ (discontinued) होते. निष्क्रिय खाते पुन्हा सक्रिय करण्यासाठी, तुम्हाला प्रत्येक डिफॉल्ट वर्षासाठी ५० रुपये दंड आणि ५०० रुपये किमान ठेव भरावी लागते. निष्क्रिय खात्यावर व्याज मिळत राहते, परंतु तुम्ही कर्ज किंवा आंशिक पैसे काढू शकत नाही, जोपर्यंत ते सक्रिय केले जात नाही. हा नियम गुंतवणूकदारांना नियमितपणे बचत करण्यास आणि योजनेचे सर्व फायदे मिळवण्यासाठी खाते सक्रिय ठेवण्यास प्रोत्साहित करतो.

5. जर माझ्याकडे दोन पीपीएफ खाती असतील तर?

एका व्यक्तीच्या नावावर फक्त एकच पीपीएफ खाते असू शकते. जर चुकून दोन खाती उघडली गेली, तर दुसरे खाते ‘अनियमित’ (irregular) मानले जाते आणि त्यावर व्याज मिळत नाही. अशा खात्यांना अर्थ मंत्रालयाच्या परवानगीने एकत्र करावे लागते. यामुळे गुंतवणूकदारांनी खाते उघडताना काळजी घेणे आणि एकापेक्षा जास्त खाती उघडणे टाळणे महत्त्वाचे आहे.

V. पीपीएफ पैसे काढण्याचे आणि कर्ज घेण्याचे नियम

पीपीएफ योजना दीर्घकालीन असली तरी, विशिष्ट परिस्थितीत पैसे काढण्याची किंवा कर्ज घेण्याची सुविधा उपलब्ध आहे. मात्र, यासाठी काही नियम आणि अटी आहेत.

1. पीपीएफ पैसे काढण्याचे नियम काय आहेत?

पीपीएफमधून पैसे काढण्याचे तीन मुख्य प्रकार आहेत:

• पूर्ण पैसे काढणे (मुदतपूर्तीनंतर): पीपीएफ खात्याची मुदत १५ वर्षांची असते. ही मुदत पूर्ण झाल्यानंतर तुम्ही संपूर्ण जमा केलेली रक्कम आणि त्यावर जमा झालेले व्याज काढू शकता. यासाठी तुम्हाला बँकेत किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये फॉर्म ‘सी’ (Form C) भरून पासबुकसह जमा करावा लागतो. पूर्ण रक्कम काढल्यानंतर खाते बंद होते.
• आंशिक पैसे काढणे (मुदतपूर्तीपूर्वी): आंशिक पैसे काढण्याची परवानगी खात्याच्या ७व्या आर्थिक वर्षापासून मिळते (म्हणजे खाते उघडल्याच्या ५ पूर्ण आर्थिक वर्षांनंतर). काढता येणारी कमाल रक्कम ही चौथ्या आर्थिक वर्षाच्या शेवटी असलेल्या शिल्लक रकमेच्या ५०% किंवा मागील आर्थिक वर्षाच्या शेवटी असलेल्या शिल्लक रकमेच्या ५०% यापैकी जी कमी असेल ती असते. एका आर्थिक वर्षात फक्त एकदाच आंशिक पैसे काढता येतात. काढलेली रक्कम तुमच्या बचत खात्यात जमा केली जाते.
• मुदतपूर्व बंद करणे (Premature Closure): पीपीएफ खाते ५ पूर्ण आर्थिक वर्षांनंतरच मुदतपूर्व बंद करता येते. यासाठी काही वैध कारणे असणे आवश्यक आहे:
  • खातेधारक, त्यांचे पती/पत्नी, अवलंबून असलेली मुले किंवा पालकांना जीवघेणा आजार झाल्यास.
  • खातेधारक किंवा त्यांच्या मुलांच्या उच्च शिक्षणासाठी निधीची आवश्यकता असल्यास.
  • खातेधारकाचा निवासी दर्जा बदलल्यास (उदा. एनआरआय झाल्यास).
  • मुदतपूर्व बंद केल्यास, खाते उघडल्यापासून लागू झालेल्या व्याजदरात १% कपात केली जाते.

पीपीएफची तरलता (liquidity) काळजीपूर्वक नियंत्रित केली जाते. ही योजना दीर्घकालीन बचतीसाठी असल्यामुळे, तात्काळ गरजांसाठी किंवा घर खरेदीसारख्या मोठ्या खर्चांसाठी पैसे काढण्याची परवानगी नाही. गुंतवणूकदारांनी आपत्कालीन निधीसाठी इतर पर्याय ठेवावेत, कारण पीपीएफ हे त्या उद्देशासाठी नाही.

i) मी ५ वर्षांनंतर पीपीएफ बंद करू शकतो का?

होय, तुम्ही ५ पूर्ण आर्थिक वर्षांनंतर विशिष्ट कारणांसाठी (वर नमूद केलेली) पीपीएफ खाते मुदतपूर्व बंद करू शकता. मात्र, यासाठी १% व्याजदंडाची तरतूद आहे.

ii) घर खरेदीसाठी पीपीएफ काढता येतो का?

नाही, घर खरेदीसाठी पीपीएफमधून पैसे काढणे हे मुदतपूर्व बंद करण्याचे वैध कारण मानले जात नाही. मुदतपूर्व बंद करण्याची परवानगी केवळ जीवघेणा आजार, उच्च शिक्षण किंवा निवासी दर्जातील बदलासारख्या विशिष्ट, गंभीर परिस्थितींसाठी आहे.

2. पीपीएफ खात्यातून किती कर्ज घेता येते?

पीपीएफ खातेधारकांना विशिष्ट कालावधीत कर्जाची सुविधा उपलब्ध आहे:

• पात्रता: खाते उघडल्याच्या तिसऱ्या आर्थिक वर्षापासून ते सहाव्या आर्थिक वर्षाच्या समाप्तीपर्यंत कर्जाची सुविधा उपलब्ध आहे.
• कर्ज मर्यादा: कर्जाची कमाल रक्कम अर्ज करण्याच्या दोन वर्षांपूर्वीच्या आर्थिक वर्षाच्या शेवटी असलेल्या शिल्लक रकमेच्या २५% पर्यंत मर्यादित असते.
• व्याजदर: कर्जावरील व्याजदर पीपीएफच्या प्रचलित व्याजदरापेक्षा १% जास्त असतो. जर कर्ज ३६ महिन्यांच्या आत फेडले नाही, तर व्याजदर ६% पर्यंत वाढतो.
• परतफेड: कर्जाची परतफेड ३६ महिन्यांच्या आत करणे आवश्यक आहे. मुद्दल फेडल्यानंतर, व्याज दोन मासिक हप्त्यांमध्ये फेडावे लागते.
• दुसरे कर्ज पहिले कर्ज पूर्णपणे फेडल्यानंतरच घेता येते.

पीपीएफवरील कर्ज सुविधा ही एक कमी व्याजदराची निवड आहे, परंतु अनेक आर्थिक तज्ञांचा असा सल्ला आहे की पीपीएफवर कर्ज घेणे शक्यतो टाळावे. ही सुविधा आपत्कालीन परिस्थितीत निधीची तात्काळ गरज पूर्ण करण्यासाठी एक सुरक्षा जाळे म्हणून काम करते, विशेषतः आंशिक पैसे काढण्याची सुविधा उपलब्ध होण्यापूर्वी.

पीपीएफ पैसे काढण्याचे नियम (PPF Withdrawal Rules)

VI. पीपीएफ खात्याचे नूतनीकरण आणि बंद करणे

पीपीएफ खाते १५ वर्षांनी परिपक्व झाल्यावर गुंतवणूकदारांना काही महत्त्वाचे पर्याय उपलब्ध होतात, तसेच विशिष्ट परिस्थितीत खाते मुदतपूर्व बंद करण्याचीही सोय आहे.

1. मुदतपूर्तीनंतरचे पर्याय

पीपीएफ खाते १५ वर्षांनी परिपक्व होते. त्यानंतर गुंतवणूकदारांना तीन मुख्य पर्याय उपलब्ध असतात:

• संपूर्ण रक्कम काढणे आणि खाते बंद करणे: तुम्हाला निधीची तात्काळ आवश्यकता असल्यास, तुम्ही संपूर्ण जमा केलेली रक्कम आणि त्यावर जमा झालेले व्याज काढून खाते बंद करू शकता. यासाठी फॉर्म ‘सी’ (Form C) भरून बँकेत किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये जमा करावा लागतो.
• योगदानाशिवाय मुदतवाढ (Extension without contribution): तुम्ही खाते ५ वर्षांच्या ब्लॉकसाठी वाढवू शकता आणि पुढील योगदान न देताही तुमच्या शिल्लक रकमेवर व्याज मिळवणे सुरू ठेवू शकता. यासाठी कोणताही फॉर्म भरण्याची गरज नाही, कारण खाते आपोआप या पर्यायात वाढवले जाते. या पर्यायात, तुम्ही वर्षातून एकदा कोणतीही रक्कम काढू शकता. जर गुंतवणूकदाराला योगदान देणे सुरू ठेवायचे असेल, परंतु त्यांनी मुदतवाढीसाठी योग्य फॉर्म भरला नाही, तर त्यांनी केलेली कोणतीही नवीन ठेव ‘अनियमित’ मानली जाते आणि त्यावर व्याज मिळत नाही किंवा कर लाभ मिळत नाही. त्यामुळे योग्य पर्याय निवडणे महत्त्वाचे आहे.
• योगदानासह मुदतवाढ (Extension with contribution): तुम्ही खाते ५ वर्षांच्या ब्लॉकसाठी वाढवू शकता आणि पुढील योगदान देणे सुरू ठेवू शकता. यासाठी मुदतपूर्तीच्या १ वर्षाच्या आत फॉर्म ‘एच’ (Form H) जमा करणे आवश्यक आहे. या पर्यायात, तुम्ही ५ वर्षांच्या ब्लॉकच्या सुरुवातीला असलेल्या शिल्लक रकमेच्या ६०% पर्यंत रक्कम काढू शकता.

अनिवासी भारतीयांसाठी: अनिवासी भारतीय (NRIs) त्यांच्या पीपीएफ खात्याला मुदतवाढ देऊ शकत नाहीत; त्यांना १५ वर्षांच्या मुदतपूर्तीनंतर खाते बंद करणे बंधनकारक आहे.

2. मुदतपूर्व बंद करण्याचे नियम

पीपीएफ खाते ५ पूर्ण आर्थिक वर्षांनंतरच मुदतपूर्व बंद करता येते. यासाठी काही विशिष्ट आणि गंभीर कारणे असणे आवश्यक आहे:

• वैध कारणे:
  • खातेधारक, त्यांचे पती/पत्नी, अवलंबून असलेली मुले किंवा पालकांना जीवघेणा आजार झाल्यास.
  • खातेधारक किंवा त्यांच्या मुलांच्या उच्च शिक्षणासाठी निधीची आवश्यकता असल्यास.
  • खातेधारकाचा निवासी दर्जा बदलल्यास (उदा. एनआरआय झाल्यास).
• दंड: मुदतपूर्व बंद केल्यास, खाते उघडल्यापासून लागू झालेल्या व्याजदरात १% कपात केली जाते. हा दंड योजनेच्या दीर्घकालीन बचतीच्या उद्देशाचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

VII. पीपीएफ खात्याचे तोटे

पीपीएफ अनेक फायदे देत असले तरी, त्याचे काही तोटे देखील आहेत जे गुंतवणूकदारांनी विचारात घेणे महत्त्वाचे आहे.

पीपीएफ खात्याचे तोटे काय आहेत?

• दीर्घ लॉक-इन कालावधी: पीपीएफचा सर्वात मोठा तोटा म्हणजे त्याचा १५ वर्षांचा दीर्घ लॉक-इन कालावधी. यामुळे तुम्हाला दीर्घकाळ तुमच्या पैशांपर्यंत पोहोचता येत नाही, ज्यामुळे तातडीच्या गरजांसाठी निधीची उपलब्धता कमी होते.
• कमी तरलता (Liquidity): मुदतपूर्व पैसे काढणे किंवा कर्ज घेण्यावर कठोर नियम आणि मर्यादा आहेत. घर खरेदीसारख्या मोठ्या खर्चांसाठी पैसे काढण्याची परवानगी नाही.³ पीपीएफ हे आपत्कालीन निधी किंवा लवचिक गुंतवणुकीसाठी योग्य नाही, कारण त्याची रचना दीर्घकालीन बचतीसाठी केली आहे.
• कमी व्याजदर: जरी पीपीएफ सुरक्षित असला तरी, त्याचे व्याजदर काही इतर गुंतवणूक पर्यायांपेक्षा (उदा. इक्विटी म्युच्युअल फंड, कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी (EPF) किंवा राष्ट्रीय पेन्शन प्रणाली (NPS)) कमी असू शकतात. याचा अर्थ असा की, तुमची गुंतवणूक इतर पर्यायांच्या तुलनेत कमी वेगाने वाढू शकते, विशेषतः जर तुम्ही जास्त परतावा मिळवण्यास इच्छुक असाल.
• गुंतवणुकीची मर्यादा: वार्षिक कमाल १.५ लाख रुपयांची मर्यादा मोठ्या गुंतवणूकदारांसाठी एक तोटा असू शकते. ज्यांना या मर्यादेपेक्षा जास्त रक्कम करमुक्त पद्धतीने गुंतवायची आहे, त्यांच्यासाठी हा पर्याय पुरेसा नाही.
• लवचिकतेचा अभाव: खाते उघडणे, पैसे जमा करणे, हस्तांतरित करणे किंवा बंद करणे या बाबतीत पीपीएफमध्ये फारशी लवचिकता नाही. तुम्ही एका व्यक्तीच्या नावावर फक्त एकच खाते उघडू शकता आणि संयुक्त खात्यांना परवानगी नाही.
• एनआरआय आणि एचयूएफसाठी नाही: अनिवासी भारतीय (NRIs) आणि हिंदू अविभक्त कुटुंब (HUFs) नवीन पीपीएफ खाते उघडण्यास पात्र नाहीत, ज्यामुळे त्यांच्यासाठी हा पर्याय उपलब्ध नाही.

हे तोटे पीपीएफच्या सुरक्षितता आणि दीर्घकालीन लाभांची किंमत दर्शवतात. उच्च सुरक्षितता आणि हमीशीर परतावा अनेकदा कमी तरलता आणि मध्यम परताव्याच्या स्वरूपात येतो. गुंतवणूकदारांनी पीपीएफमध्ये गुंतवणूक करण्यापूर्वी त्यांची आर्थिक उद्दिष्टे आणि तरलता गरजा विचारात घेणे महत्त्वाचे आहे.

VIII. पीपीएफ विरुद्ध एफडी: एक तुलना

पीपीएफ (Public Provident Fund) आणि एफडी (Fixed Deposit) दोन्ही सुरक्षित गुंतवणूक पर्याय आहेत, परंतु त्यांचे उद्देश आणि वैशिष्ट्ये भिन्न आहेत. कोणता चांगला आहे हे तुमच्या आर्थिक उद्दिष्टांवर, तरलता गरजांवर आणि कर बचतीच्या प्राधान्यांवर अवलंबून असते.

पीपीएफ एफडीपेक्षा चांगला आहे का?

पीपीएफ आणि एफडी हे दोन्ही सुरक्षित आणि हमीशीर परतावा देणारे पर्याय असले तरी, ते वेगवेगळ्या आर्थिक गरजा पूर्ण करतात. पीपीएफ दीर्घकालीन करमुक्त बचतीसाठी अधिक योग्य आहे, तर एफडी कमी कालावधीसाठी निश्चित परतावा आणि अधिक तरलता प्रदान करते. अनेक कमी जोखीम घेणारे गुंतवणूकदार आपला निधी दोन्ही साधनांमध्ये विभागून ठेवतात, ज्यामुळे त्यांना दीर्घकालीन वाढ आणि आवश्यकतेनुसार तरलता दोन्हीचा फायदा मिळतो. हे दोन्ही पर्याय एकमेकांना पूरक आहेत, प्रतिस्पर्धी नाहीत.

पीपीएफ विरुद्ध एफडी: एक तुलना (PPF vs FD: A Comparison)

IX. पीपीएफ खात्यासाठी तक्रार निवारण

पीपीएफ खात्याशी संबंधित कोणतीही समस्या किंवा तक्रार उद्भवल्यास, गुंतवणूकदारांसाठी एक स्पष्ट आणि बहुस्तरीय तक्रार निवारण यंत्रणा उपलब्ध आहे.

पीपीएफ खात्यासाठी कुठे तक्रार करावी?

पीपीएफ खात्याशी संबंधित कोणतीही तक्रार किंवा प्रश्नांसाठी, गुंतवणूकदार खालील मार्गांनी संपर्क साधू शकतात:

• बँक/पोस्ट ऑफिस: ज्या बँकेत किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये तुमचे खाते आहे, त्यांच्या ग्राहक सेवा केंद्राशी किंवा शाखेशी थेट संपर्क साधा. ही पहिली पायरी आहे.
• इंडिया पोस्ट कॉल सेंटर (India Post Call Centre): पोस्ट ऑफिसशी संबंधित तक्रारींसाठी, तुम्ही टोल-फ्री क्रमांक १८०० २६६ ६८६८ वर संपर्क साधू शकता (सकाळी ९ ते संध्याकाळी ६, रविवार आणि राजपत्रित सुट्ट्या वगळता).
• ऑनलाइन तक्रार नोंदणी: इंडिया पोस्टच्या वेबसाइटवर “Register your Grievance” टॅगवर क्लिक करून ऑनलाइन तक्रार नोंदवता येते.
• सार्वजनिक तक्रार निवारण विभाग (DPG): जर तुम्हाला अंतर्गत निवारणातून समाधानकारक प्रतिसाद मिळाला नाही, तर तुम्ही सार्वजनिक तक्रार निवारण विभागाशी (https://dpg.gov.in) संपर्क साधू शकता.
• केंद्रीय पेन्शन लेखा कार्यालय (CPAO): पेन्शनशी संबंधित तक्रारींसाठी टोल फ्री क्रमांक १८००-११-७७-८८ उपलब्ध आहे.

या बहुस्तरीय तक्रार निवारण प्रणालीमुळे गुंतवणूकदारांचा सरकारी योजनांवरील विश्वास वाढतो. ही प्रणाली पारदर्शक आणि सुलभ असल्यामुळे, खातेधारकांना त्यांच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी स्पष्ट मार्ग मिळतो, ज्यामुळे योजनेची विश्वासार्हता वाढते.

X. वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

पीपीएफ योजनेबद्दल गुंतवणूकदारांच्या मनात अनेक प्रश्न असतात. येथे काही वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे दिली आहेत:

XI. निष्कर्ष

सार्वजनिक भविष्य निर्वाह निधी (Public Provident Fund – PPF) ही एक सुरक्षित, करमुक्त आणि दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी अत्यंत उपयुक्त योजना आहे. ही योजना भारत सरकारचे पाठबळ असलेली असल्यामुळे, ती बाजारातील जोखमीपासून अलिप्त राहते आणि गुंतवणूकदारांना हमीशीर परतावा देते. शिस्तबद्ध बचत आणि निवृत्ती नियोजनासाठी हा एक आदर्श पर्याय आहे, विशेषतः कमी जोखीम घेणाऱ्या गुंतवणूकदारांसाठी.

पीपीएफचे फायदे, नियम आणि मर्यादा समजून घेणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून गुंतवणूकदार त्यांच्या आर्थिक उद्दिष्टांनुसार योग्य निर्णय घेऊ शकतील. वार्षिक १.५ लाख रुपयांपर्यंतची गुंतवणूक मर्यादा आणि ‘EEE’ कर दर्जा यामुळे पीपीएफ दीर्घकाळात लक्षणीय निधी जमा करण्यास मदत करते. तरलता आणि लवचिकतेच्या बाबतीत काही मर्यादा असल्या तरी, गंभीर गरजांसाठी आंशिक पैसे काढण्याची आणि कर्ज घेण्याची सुविधा उपलब्ध आहे.

आपल्या पोर्टफोलिओमध्ये पीपीएफचा समावेश करून, गुंतवणूकदार सुरक्षित आणि स्थिर आर्थिक भविष्याकडे एक महत्त्वाचे पाऊल उचलू शकतात. ही योजना केवळ बचतीला प्रोत्साहन देत नाही, तर आर्थिक सुरक्षिततेची भावना देखील प्रदान करते.

इतर लेख वाचा

• राष्ट्रीय पेंशन योजना म्हणजे काय? | 7 Powerful फायदे